آشنایی با مراحل ساخت ظروف سرامیکی

ظروف سرامیکی و سفالی با طرح‌ها و نقش‌های چشم‌نواز و متنوع خود، جایگاه ویژه‌ای در میان وسایل دکوری و مصرفی پیدا کرده‌اند. آن‌ها در زمره صنایع دستی کشورمان محسوب می‌شوند و ضمن برخورداری از جنبه تزئینی، برای نگهداری مواد مختلف نیز مناسب هستند.

ظروف سرامیکی با ظرافت و زیبایی منحصربه‌فرد خود، به‌عنوان انتخابی محبوب در میان مردم جایگاه ویژه‌ای یافته‌اند. تنوع بی‌نظیر آن‌ها در طرح، رنگ و مدل، به شما امکان می‌دهد تا متناسب با هر سلیقه و نیازی، ظرف موردنظر خود را انتخاب کنید.

چه دنبال ظروف پذیرایی سرامیکی برای مهمان یا حتی ظروف فانتزی برای تزیین منزل یا استفاده روزمره خود باشید، تنوع بالایی از این محصولات را در بازار می‌توانید پیدا کنید. اما ظروف سرامیکی چطور ساخته می‌شوند؟ در پاسخ به این سوال در این مقاله مراحل ساخت و هنر لعاب‌کاری آن‌ها را بررسی خواهیم کرد، پس همراهمان بمانید.

ظروف سرامیکی از چه نوع خاکی ساخته می‌شوند؟

خاک رس ماده اصلی ظروف پذیرایی سرامیکی است اما برای افزایش استحکام، دوام و زیبایی، مواد معدنی دیگری مانند کائولن، کوارتز، فلدسپات و سیلیس نیز به آن اضافه می‌شود. گاهی از مواد معدنی دیگری مانند کربنات کلسیم، اکسید روی و تالک نیز برای ایجاد جلوه‌های خاص یا بهبود خواص ظروف استفاده می‌شود.

ظروف سرامیکی چگونه ساخته می شود؟

سفر ساخت ظروف سرامیکی، جذاب و چند مرحله‌ای است که در چهار گام اصلی خلاصه می‌شود. اولین قدم در این مسیر، آماده‌سازی گل مناسب برای خلق ظروف موردنظر مثل لیوان سرامیکی، بشقاب یا کاسه است. این مرحله ظرافت‌های خاص خود را دارد و برای دستیابی به گلی مرغوب و ایده‌آل، توجه به نکات کلیدی ضروری است.  

پس از آماده‌سازی خاک، نوبت به جان بخشیدن به ایده و خلق ظرف موردنظر می‌رسد. در این مرحله، با ظرافت و خلاقیت، طرح اولیه ظرف با توجه به کاربری مدنظر ترسیم می‌شود و سپس با ورز دادن ماهرانه گل، به فرم دلخواه در می‌آید. پس از شکل‌دهی ظروف سرامیکی با ظرافت و دقت توسط سفالگر، نوبت به مراحل سوم و چهارم این فرایند جذاب می‌رسد که به‌ترتیب لعاب کاری و پخت در کوره داغ هستند.

مراحل ساخت ظروف سرامیک

ظروف سرامیکی چگونه خلق می‌شوند؟ در ادامه به دنیای سرامیک سفر کرده و گام به گام مراحل ساخت این ظروف زیبا را دنبال می‌کنیم.

مرحله اول: انتخاب گل مناسب

در ابتدای مسیر سفالگری، انتخاب نوع مناسب گل رس اهمیت به‌سزایی دارد. تنوع خاک‌های رس با خواص گوناگون، موجب شده است تا سرامیک‌کارها با توجه به دمای پخت و محصول موردنظر، از میان آن‌ها دست به انتخاب بزنند. در تولید ظروف سرامیکی، معمولا از سه نوع خاک رس زیر استفاده می شود. هر کدام از این خاک‌ها ویژگی‌های منحصربه‌فردی داشته و در دماهای مختلف پخته می‌شوند.

• خاک ارتن ور: ارتن ور به دلیل پخت در دماهای پایین‌تر، برای هنرمندانی که به‌دنبال ساخت سرامیک با ظرافت و فرم‌پذیری بیشتر می‌گردند، مناسب است. با وجود فرم‌پذیری بالا، سرامیک ساخته‌شده با این خاک، به‌طور کلی از دوام کمتری برخوردار است و تخلخل بیشتری دارد.
• استون ور: استون ور به‌ خاطر ساختار متراکم و مقاوم‌تر خود، تحمل حرارتی بالاتری نسبت ‌به سایر خاک‌ها دارد و می‌تواند جایگزینی کاربردی‌تر برای ظروف سفالی باشد. این نوع خاک به دلیل فرم‌پذیری خوب، انتخابی عالی برای مبتدیان است. بااین‌حال به دلیل دمای پخت بالا، استفاده از این خاک فقط در صورت امکان پخت در دمای بالا در کوره امکان‌پذیر است.
• پرسلان: پرسلان با وجود لطافت و ظرافت ذاتی خود، به دلیل فرم‌پذیری کمتر نسبت ‌به سایر خاک‌ها، چالش‌هایی را برای افراد تازه‌کار در فرایند ساخت به‌وجود می‌آورد. بااین‌حال تحمل حرارتی بالا و استحکام فوق‌العاده این ماده، آن را به انتخابی ایده‌آل برای خلق آثار ظریف و ماندگار مثل ظروف فانتزی یا ظروف پذیرایی سرامیکی تبدیل می‌کند.

مرحله دوم: ورز دادن گل

ورز دادن گل که گاهی به اشتباه ساده تلقی می‌شود، در واقع رکن اساسی در خلق ظروف پذیرایی سرامیکی است و نقشی حیاتی در کیفیت نهایی اثر ایفا می‌کند. این فرایند ظاهرا ساده، فواید متعددی دارد. یکی از مهم‌ترین دلایل ورز دادن گل، خالی کردن آن از حباب‌های هوا است. حباب‌های هوا هنگام پخت موجب ترک‌خوردن، شکستن یا ناهمواری سطح ظرف می‌شوند.

ورز دادن مداوم، این حباب‌ها را به دام می‌اندازد و آن‌ها را از گل خارج می‌کند. به‌همین دلیل سطحی صاف، یکدست و عاری از هر نوع نقص برای شکل‌دهی به ظروف فراهم می‌کند. علاوه‌بر این، ورز دادن باعث افزایش انعطاف‌پذیری و شکل‌پذیری گل می‌شود.

مرحله سوم: انتخاب تکنیک فرم‌دهی

پس از انتخاب گل مناسب، وقت ساختن ظروف سرامیکی پذیرایی یا ظروف فانتزی موردنظر است. دنیای سفالگری پر از روش‌های متنوع برای فرم‌دهی به گل است و هر کدام زیبایی و ظرافت خاص خود را دارد. در زیر به بعضی از تکنیک‌های اصلی که به‌طور گسترده توسط هنرمندان این عرصه مورد استفاده قرار می‌گیرند، اشاره کرده‌ایم، یعنی:

• سفالگری با چرخ (چرخکاری)
• روش کویل (فیتیله)
• روش پینچ (انگشتی)
• روش اسلب
• روش ریخته‌گری دوغابی با قالب

مرحله چهارم: ساخت ظروف سرامیکی

پس از گزینش تکنیک مناسب برای فرم‌دهی، نوبت به ساخت انواع ظروف مثل لیوان سرامیکی، بشقاب‌های متنوع و انواع کاسه می‌رسد. زیبایی کار با سرامیک در این است که اگر در این مرحله با چالشی روبرو شوید، به‌سادگی می‌توانید از ابتدا آغاز کنید. زیرا گل مصرفی در ساخت این ظروف بارها قابل استفاده و بازیافت است.

انتخاب ضخامت مناسب برای دیواره‌ها، کلید دستیابی به ظرافت و استحکام در ساخت ظروف سرامیکی است. ضخامت ایده‌آل که معمولا حدود 6 میلی‌متر است، تعادل ظریفی بین وزن نهایی کار و استحکام آن ایجاد می‌کند.

دیواره‌های نازک‌تر وزن نهایی ظرف را به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌دهند. بااین‌حال، نازک بودن بیش از حد احتمال ترک خوردن و شکستن ظرف را در حین پخت یا در اثر ضربه، افزایش می‌دهد. یکنواختی ضخامت دیواره‌ها در تمام قسمت‌های ظرف، امری ضروری است. در غیر این صورت احتمال ترک خوردن و شکستگی ظرف در اثر تنش‌های ناشی از پخت و پز و استفاده روزمره وجود دارد.

مرحله پنجم: تراش و تزیین در ساخت ظروف پذیرایی سرامیکی

پس از طی مراحل ظریف و هنرمندانه شکل‌دهی به ظروف سرامیکی، نوبت به تزیین و پرداخت آن‌ها می‌رسد. در این مرحله، سرامیست از ابزار و ادوات مختلف مانند قلم مو، کاردک، مهر، اسفنج و … برای خلق طرح‌ها و نقش‌های زیبا روی سطح ظروف پذیرایی سرامیکی استفاده می‌کند. لعاب‌های رنگی، نقش‌های برجسته، حکاکی‌ها و نگاره‌های ظریف، تنها بخشی از جلوه‌های تزیینی هستند که می‌توانند در ساخت این ظروف فانتزی و زیبا استفاده شوند.

انتخاب زمان مناسب برای تزیین ظروف پذیرایی سرامیکی، مهارتی کلیدی در این هنر به‌شمار می‌رود. چراکه تزیین باید زمانی انجام شود که سطح کار نه به‌حدی خشک شده باشد که نقش‌ها و طرح‌ها به‌سختی روی آن حک شوند و نه آن‌قدر نرم باشد که تزیینات به‌راحتی از بین بروند. در بعضی موارد نیز در همین مرحله لعاب روی کار اعمال می‌شود.

در سفالگری، به مرحله‌ای از سفال که هنوز رطوبت دارد اما به اندازه کافی سفت شده که بدون تغییر شکل در دست گرفته و شکل داده شود، چرمینه می‌گویند. این مرحله، نقشی کلیدی در ساخت ظروف سرامیکی و ظروف فانتزی ایفا می‌کند، زیرا بستر مناسبی برای تراشیدن، افزودن دسته و سایر اجزا است.

انجام تمامی مراحل ساخت این ظروف فانتزی، پیش از آنکه سفال به‌حدی سفت شود که تراشیدن یا الحاق هرگونه عنصری به آن غیرممکن باشد، ضروری است. نام‌گذاری این بخش به دلیل نرمی نسبی سطح کار در این مرحله و حسی شبیه به چرم است.

مرحله ششم: پخت اول (پخت بیسکوییت)

پس از اتمام مراحل ساخت ظروف سرامیکی و خشک‌شدن کامل بدنه آن‌ها (به اصطلاح استخوانی شدن)، نوبت به پخت در کوره می‌رسد.

یکی از مهم‌ترین فاکتورهای جلوگیری از ترک‌خوردن یا شکستگی قطعات در کوره، اطمینان از خشک‌شدن کامل آن‌ها پیش از شروع پخت است. حتی اگر به نظر برسد که ظرف کاملا خشک شده، ممکن است هنوز رطوبتی در آن باقی مانده باشد که در حرارت بالا تبخیر و منجربه ایجاد ترک یا شکستگی شود.

این فرایند که به آن پخت بیسکوییت نیز گفته می‌شود، می‌تواند تا یک هفته یا حتی بیشتر، بسته به نوع خاک و ظرافت موردنظر هنرمند، طول بکشد. رنگ بدنه روشن‌تر می‌شود و دیگر آن حس خنکی و رطوبت اولیه را هنگام لمس ندارد. دمای پخت بیسکوییت با توجه به نوع گل مورد‌استفاده متفاوت است، اما معمولا از 1050 درجه بالاتر نمی‌رود.

مرحله هفتم: لعاب زدن

پس از طی مراحل شکل‌دهی و پخت اولیه گل و تبدیل آن به بیسکوییت، ظروف آماده اعمال لعاب می‌شوند. روش‌های مختلفی برای پوشاندن ظروف با لعاب وجود دارد. پرکاربردترین آن‌ها روش‌های غوطه‌وری، اسپری، روش پاششی و استفاده از قلمو است. همان‌طور که گل‌ها دمای پخت مخصوص به خود را دارند، لعاب‌ها نیز در طیف وسیعی از دماها پخته می‌شوند. برای دستیابی به بهترین نتیجه، ضروری است که از لعابی استفاده شود که با دمای پخت بدنه سرامیکی سازگار باشد.

مرحله هشتم: پخت لعاب

ساخت ظروف پذیرایی سرامیکی با پخت لعاب به پایان می‌رسد. پس از خشک شدن کامل لعاب روی بدنه سرامیکی، این ظرف راهی کوره داغ می‌شود تا در دمای بالا پخته شود. متداول‌ترین دمای پخت میان سرامیست‌ها حدود 1000 درجه است.

سوالات متداول

سخن نهایی

ساخت ظروف پذیرایی سرامیکی فرایندی جذاب است که از دیرباز مورد توجه بشر بوده است. این هنر مراحل مختلفی از جمله آماده‌سازی خاک، شکل‌دهی به ظرف، خشک‌شدن، لعاب‌کاری و پخت در کوره دارد که در این مقاله توضیح دادیم. هر کدام از این مراحل نیاز به مهارت و دقت زیادی دارند و ظرافت و زیبایی نهایی ظروف سرامیکی به کیفیت انجام آن‌ها بستگی دارد.